Leyenda
de la comunidad de Usipa; Tila, Chiapas.
Los
ancianos de la comunidad Usipa; Tila Chiapas, cuentan que Don Juan Vázquez,
miembros de una familia muy humilde, tenía la costumbre de ir muy temprano a la
milpa.
Al
cruzar el río que se llama Usipa aprovechaba a batir su pozol. En el río había
bastante caracol.
Un día
sábado que fue en su milpa pasó por el camino de siempre, un buen rato sé quedo pensando que podía recoger todos los caracoles, y así hizo. Después
regresó a casa.
Su
esposa le preguntó ¿dónde había encontrado bastante caracol?, y el respondió en
el río, rumbo a la milpa, ella le dijo:
- ¡es
un lugar santo, podría haber algo más!
Al
paso de varios días subió hasta el ojo de agua y vio que había una cueva donde
salen los murciélagos.
Un día Juan Vázquez le preguntó a su hermano:
- ¿podemos
ir a Usipa, para entrar en la cueva?
Su
hermano, Diego Vázquez, respondió;
- ¡si!
Entre
ellos se preguntaron qué cosas podría llevar para alumbrar el camino a la
cueva, y su hermano dijo:
-llevaremos
velas, las utilizaremos como guía
Un día
lunes fueron al río para entrar en la cueva.
El primero que entró fue Don Juan, como ya conocía la entrada llamó a su hermano y se metieron, pero al momento de
entrar todo parecía muy extraño. No había nada.
Estando
allí voltearon a ver hacia atrás, estaba una culebra grande y peligrosa, Era
una nauyaca que movía la cabeza. En ese instante se sintieron mal. Como si ya
no hubiera en este mundo.
Salieron
muy despacio, pero la culebra estaba muy cerca de salida. Tuvieron buena suerte
porque salvaron su vida, llegaron a su casa a contar todo lo que había pasado
en la cueva y platicaron todo a la gente de la comunidad, para que nadie se
atreviera a entrar de nuevo.
Según,
la cueva tiene dueño.
Iyum
ch´eñ.
Yälol lumal ch´añ Usipa; Tila Chiapas.
Jiñi
xñoxo tyi Usipa´Tila,Chiapas, mi yälob ke juñtyikil wiñik ik´aba´x Wañ vazquez,
jiñäch juntyikilbä Wiñik tyälembä tyi jump´ej xchumtyäl weñjachbä, iliyi wiñik
ch, uj ñämäL tyij majlel tyi se´etyo tyi cholel. Che´mi k´axtyañ jiñi ja´usipa
´bä ik´aba´mi chuk ipuk´e isa´. Y a´tyi ja´weñ añ ipuyil.
Jump´ejbä
k´iñ tyi sábaro tyi majli tyi cholel, yäch tyi cha´ñumi ba´mi ch´ujñumel.
Tyikej pensaliñ ke lu´mej iloty jiñi puy añbä tyi ja´itäch ilu´lotyoj. ya´i,
tyi cha´majli tyi yotyoty. Jiñi yijñam tyi k´ajtyi baki tyi k´uk ux tyajal li
yoñlel puy jiñi wiñik tyi yälä ketyi´lotyoj tyi ja´,tyi ja´tyi´bilel cholel.
Jiñi ixik tyi yälä: pe ch´ujuta´ya´i, mej ches antyak yañ ya´i tyi ñämimaja
jiñi k´iñ ya´i tax k´äjki majlel tyi wuty jiñi ja´ityi yilä jump´ej ch´eñ baki
mi lok el jiñi suts´o´jump´ejbä k´iñ jiñi x Wañ vazquez tyi k´ajtyibe iyuskuñ
Ch´ujbil mi lakmajlel tyi Usipa´cha´añ mila kochel tyi ch´eñ jiñi yuskuñ, x
tyeku martinez, tyi jak´be
Ch´ujbiku.
Tyi
motyin k´ajtyibeyo´ibä ches ch´ujbiyob ich´ämob majlel cha´añ mi k´iñtyañob
majlel ibijlel ya´tyi ch´eñ, jiñi yuskuñ tyi yälä: milak ch´äme´majlel ñichim,
cha´añ k´iñtyañla majlel lak
Bajlel.
Jump´ejbä
k´iñ tyi luñes tyi majliyo´tyi ja´cha´añ mi yochelol tyi ch´eñ. Ñaxañ tyi ochi
majlel jiñi x Wañ. Komotax yilä bajche´yilal jiñi ochi´bäl tax ipäyä majlel
yuskuñ ityi ochiyob majlel; che´tyi ochiyob leko tyi ke´yu´biñob pamil. Ma´añ
ches añ.
Che´yax-año´tyi
kañ k´eleyob ipaty. Ya´añ ñejp´a likum bäk´eñtyikbä. Xk´äñchojbi ya´añi mu´bi
ich´ujñijkañ ijol. Jiñibä ora machbi kujchix tyi keyu´biñob. Che´bä ma´ix tyi
mulawil tyi yubiyob ibä.
Ñoj
xuk´ulix tyi lok´iyob, jiñ che´ya´añ jiñi lukum tyi tyi´jiñi ch´e. peñoj weñtyo
tyi lok´iyob, jiñ che´kuxutyo tyi lok´iyob
Tyi
k´otyiyo´yäl jiñi ta´bä ilu´ñusäyob ya´tyi ch´eñ ityi ilu´su´beyob pejtyelel
kixtyañujob ya´bä chumulob tyi lumalob, cha´añ ma´añ majch mi chäk ñope´ochel
ya´tyi ch´eñ. Mi yälob, añbi iyum jiñi ch´eñ.